Fang Fang is een gevestigde Chinese schrijfster maar haalde wereldwijd de media door haar dagboek over de coronacrisis in Wuhan. Het boek is erg kritisch over de Chinese aanpak in Wuhan. Het werd dan ook gretig in verschillende talen in het buitenland uitgegeven. Christophe Trontin las het anderhalf jaar later, met in het achterhoofd het intussen bekende vervolg van het verhaal in China en in de westerse wereld.
Fang Fang deelt haar getuigenis vanuit het epicentrum: Wuhan. We herinneren ons dat de epidemie daar eind 2019 begon, maar we herinneren ons minder dat ze daar al eindigde in het voorjaar.
Dit boek is eigenlijk niet zo meeslepend: het vertelt, in ongeveer zestig berichten op Weibo, van begin januari tot eind maart 2020, het dagelijkse leven van de auteur dat beperkt was tot haar huis, waar ze geruchten las van haar vrienden en contacten op Wechat.
Elk van de hoofdstukken begint met een weerbericht dat op de een of andere manier de gemoedstoestand van Fang Fang weergeeft: een lage, bewolkte lucht, een regenachtige dag, sterke windstoten of een bleke winterzon bepalen de stemming van de auteur die hoopt dat binnenkort de crisismaatregelen opgeheven worden. Dag na dag trekt haar online dagboek honderdduizenden en vervolgens miljoenen lezers die haar vertellen hoezeer ze de wijsheid en juistheid van haar reflecties bewonderen. Meestal wordt ze heen en weer geslingerd tussen onzekerheid en verontwaardiging.
Verontwaardiging? Feit is dat Fang Fang weinig begrip toont voor de Chinese overheid. Ze vindt ze beurtelings traag, verhullend, leugenachtig, corrupt, te weinig doortastend of minachtend en herkauwt haar hele boek door, dat wil zeggen gedurende de bijna drie maanden dat de crisis duurt, de beruchte verklaring van de experts die in het begin van de epidemie naar haar stad zijn gestuurd: ‘Het virus wordt niet van mens op mens overgedragen, we hebben de situatie onder controle’, waardoor ze van deze experts en hun verklaring bijna de oorzaak van de ramp maakt.
Meedogenloos somt ze het gestuntel op dat het begin van de lockdown van Wuhan en Hubei tekende, zoals die ongelukkige boer die midden in de nacht verhinderd werd naar huis terug te keren omdat hij geen bewijs van zijn adres bij had. Wel eert ze af en toe de inzet van zorgverleners, het pragmatisme van wijkverantwoordelijken en de solidariteit van de mannen en vrouwen die in hun huizen opgesloten zitten. En ze kan wel niet anders dan uiteindelijk de effectiviteit van de genomen maatregelen min of meer toe te geven: Eind maart ontmantelt men al de 19 voorlopige ziekenhuizen die in een paar dagen zijn gebouwd om de zieken op te vangen en te behandelen tijdens de piek van de infecties en kondigt men het naderende einde van de lockdown aan. Een echt verbluffend resultaat wanneer men het bekijkt vanuit Europa, anderhalf jaar later.
Het is de tekst van 7 maart die het meest verrast en de inhoud van dit boek het beste samenvat: het begint met goed nieuws, de zon schijnt, de nieuwe dagelijkse gevallen van infectie zijn gedaald tot onder de 100, ziekenhuizen beginnen niet dringende diensten en consultaties te hervatten, en men verwacht tegen het einde van de maand de drempel van nul nieuwe gevallen te bereiken. Maar dan volgt een ongelooflijke aanklacht tegen de autoriteiten. ‘De autoriteiten zullen zich moeten haasten om hun excuses aan de mensen aan te bieden’, schrijft Fang Fang. (…) ‘Mogen degenen die de mensen hebben misleid en het lijden van zoveel slachtoffers hebben veroorzaakt, hun verantwoordelijkheid nemen en ontslag nemen. Daarna zal de rechter bepalen of ze al dan niet veroordeeld moeten worden.’
Zijn deze regels gepubliceerd op Weibo? Blijkbaar wel, aangezien een collega-schrijver haar ‘s avonds antwoord geeft. Zijn ze gecensureerd? Waarschijnlijk, hoewel het dagboek van de schrijfster tot op de dag van vandaag te consulteren is op Weibo. We kunnen de woede en ontzetting begrijpen van een persoon die twaalf weken in lockdown heeft gezeten, maar toch lijkt haar veroordeling overdreven tegenover autoriteiten die het virus in drie maanden praktisch hebben verslagen, een taak die nu nog niet volbracht is in Europa en de Verenigde Staten, bijna twee jaar na het uitbreken van de epidemie!
Fang Fang citeert een interview met professor Yuen Kwok-yun van de Universiteit van Hong Kong in Caixin, een krant met een nogal kritische redactionele lijn, waarin hij de ondoorzichtige epidemiologische situatie en irrationele maatregelen beschrijft. Maar uit deze aanklacht, die zeker niet ongegrond is, blijkt dat de Chinese autoriteiten al zijn begonnen met systematische screening vanaf … 16 januari 2020! Wanneer vonden de eerste tests plaats in Europa?
Het dilemma is altijd en overal hetzelfde: wanneer zich een crisis voordoet, vrezen de autoriteiten dat paniek en valse informatie de gesprekken en sociale netwerken zullen overspoelen; vandaar de universele reflex om zo lang mogelijk zoveel mogelijk informatie te verbergen. We herinneren ons de ontkenningen van onze Europese leiders die verzekerden dat de epidemie in China zou blijven, terwijl er dagelijks tientallen vliegtuigen pendelden tussen Chinese megasteden en Europese hoofdsteden; vervolgens hun garanties dat de voorraden maskers en tests er waren, beschikbaar, klaar voor gebruik, gecertificeerd, zodra de noodzaak zich zou voordoen; en tenslotte dat ‘ons gezondheidssysteem, het beste ter wereld’ de pandemie wel het hoofd zou bieden …
Maar als eenmaal de paniek uitbreekt dringt hij overal door: charlatanerie en fake news vermengen zich met echte informatie en verzwakken ze, geruchten verspreiden zich als een lopend vuurtje. En het publiek geniet van de complottheorieën die floreren. Daar is er iemand die verhinderd werd met een wondermiddel levens te redden, ginds is er een die om het even wat vertelt, en dan komen de doomsday-video’s over de great reset, 5G, grafeen, chemtrails … of dat alles gecombineerd.
Het is in de vermenging van geruchten en twijfelachtig nieuws dat we de overeenkomsten tussen de Chinese en Europese situatie herkennen: Fang Fang schept onder meer duidelijkheid over de beruchte “stormloop op de asurnen” aan het einde van de epidemie, bij ons naar voor geschoven als het bewijs dat de de werkelijke sterfte als gevolg van Covid veel hoger lag dan de ‘officiële’ cijfers die door de Chinese autoriteiten zijn gepubliceerd. Zoals vaak is de waarheid veel eenvoudiger: de begrafenissen werden opgeschort tijdens de periode van lockdown, voor alle overledenen door om het even welke oorzaak; ze werden gecremeerd en hun as bewaard door de uitvaartcentra. Vandaar de stormloop toen het signaal kwam dat begrafenisplechtigheden weer toegelaten waren.
Het boek van Fang Fang onthult nog een ander aspect van crisisbeheer in ‘Chinese stijl’, dat in ons land nooit wordt genoemd: de activering van de ‘verborgen werklozen’. Deze menselijke hulpbronnen aanboren is onbekend in landen waar het kapitalisme alle problemen op zijn manier oplost: ‘sommigen werken zich dood terwijl anderen zichzelf doden door niets te doen’, zegt een spreekwoord van Wuhan. In China daarentegen heeft de staat miljoenen medewerkers van buurtcomités, die op elk moment kunnen worden gemobiliseerd om een noodsituatie het hoofd te bieden.Deze mensen, die uit het hele land kwamen, werden naar Wuhan gestuurd om de inwoners hun boodschappen te doen, ervoor te zorgen dat het isoleren van buurten gerespecteerd werd, ouderen te helpen hun gsm te gebruiken, enz. Een opdracht die niet gemakkelijk moet geweest zijn: ‘In deze gebouwen’, schrijft Fang Fang, ‘wonen mensen die heel verschillend zijn. Sommige mensen kibbelen over een kleinigheid, maken overal een zaak van, bieden kwaad weerstand, klaar om het uit te vechten met deze arme medewerkers. Het is moeilijk om onder deze omstandigheden goed werk te leveren. ‘
Fang Fang lanceert daarop een aanklacht die achteraf wel hard lijkt. ‘Als we de juiste vragen stellen’, schreef ze, ‘zullen we de oorzaken kunnen achterhalen. U zowel als ik, willen we allemaal weten waarom het in zo’n ernstige zaak nodig was om dingen te verdoezelen.’ Ze is zelfs enthousiast over een zekere professor Li Yuehua, over wie video’s circuleren waarin hij patiënten behandelt en verzorgt, ‘wat nogal wat controverse veroorzaakt op internet.’ Li Yuehua is achteraf veroordeeld voor onwettige uitoefening van de geneeskunde, met zijn ‘alternatieve behandeling’.
Dit doet denken aan vrij gelijkaardige mediafenomenen die hier worden waargenomen. Over de hele wereld heeft de pandemie het oude debat tussen ‘moderne’ geneeskunde (officieel, geautoriseerd) en ‘traditionele’ geneesmiddelen (zacht, alternatief) nieuw leven ingeblazen. Geloven we in de wetenschap op het scharnierpunt tussen het bekende en het onbekende of in de traditie, met haar onzekerheden in het licht van de nieuwe situatie? Vertrouwen in de huisarts, of wantrouwen jegens farmaceutische multinationals die meermaals veroordeeld zijn voor frauduleuze praktijken?
Het boek van Fang Fang is uitgegeven in het Frans en het Engels
Wuhan ville close, Editions Stock 2020
Wuhan Diary, Harper Collins, 2020
