‘We kunnen de wereld van vandaag niet begrijpen zonder een correct besef van de opkomst van China – en we kunnen China niet begrijpen zonder inzicht in hoe China werd gevormd door de Tweede Wereldoorlog.’
Dr. Jenny Clegg OPINIE
Tijdens de Victory Day parade in Beijing sprak Xi Jinping de volgende waarschuwende woorden. ‘De wereld staat op een kruispunt tussen vrede en oorlog, en om te voorkomen dat een catastrofaal conflict de wereld opnieuw overspoelt, moeten de naties leren van de geschiedenis.’
Essentieel en langdurig verzet in de Wereldoorlog
China was het eerste land dat weerstand bood tegen de fascistische agressie. Het was de meest volhardende tegenstander van het fascisme. Gedurende maar liefst 14 jaar (van 1931 tot 1945) vocht China en het had 35 miljoen slachtoffers te betreuren. Dat weten of beseffen de meeste mensen in het Westen niet. Ons wordt immers geleerd dat het westerse landen zijn die de overwinning in de Tweede Wereldoorlog hebben behaald.
In werkelijkheid hield het verzet van het Chinese volk zo’n 50 tot 60 procent van de Japanse troepen tegen. Die zouden anders zijn ingezet om de gevechten in de Stille Oceaan en Birma te verhevigen. Het was zelfs de bedoeling van Japan om een tweede front tegen de Sovjet-Unie te openen. Als de Sovjet-Unie niet met al zijn troepen Hitler had kunnen bestrijden, was de oorlog voor de Geallieerden in Europa wellicht op een nederlaag uitgedraaid.
Door de Japanse expansie in de Stille Oceaan in 1941 zagen Churchill en Roosevelt zich genoodzaakt om China als bondgenoot en gelijke te erkennen. Groot-Brittannië schafte in januari 1943 de Ongelijke Verdragen af (met uitzondering van dat over Hongkong). Als geallieerde mogendheid werd China in 1945 stichtend lid van de Verenigde Naties. Waarom is dit alles in het Westen vergeten en waarom zouden we dit vandaag moeten gedenken?
China liet op 3 september zien hoe sterk zijn militaire defensie ervoor staat. Wat een contrast met de zwakke en verdeelde toestand waarin het land zich in de jaren ’30 bevond toen de Japanse agressie een aanvang nam. En wat een geruststelling voor de Chinezen dat ze massale opofferingen zoals die van tachtig jaar geleden nooit meer moeten opbrengen.
De oorlog zoals China die kende dateert van de Japanse invasie van Mantsjoerije in 1931, een agressie die de fragiele vredesstructuur van de Volkenbond aan diggelen sloeg. Japan drukte alle verzet met grof geweld de kop in, maar Chiang Kaishek koos ervoor om zijn troepen vooral te laten strijden tegen de basissen van de Communistische Partij van China (CPC).
De grootmachten van de wereld prevelden wat woorden van veroordeling en ondernamen geen actie. Dat was een aanmoediging voor Japan en de krachten van het fascisme in de hele wereld. De Japanse invasie van 1937, die volgde op het Duits-Japanse Anti-Komintern pact van 1936, was een daad die een echte wereldoorlog zou ontketenen. Onder druk van de linkervleugel van de Kwomintang (KMT) beëindigde Chiang de anticommunistische strijd en sloot zich aan bij het Verenigd Front, het initiatief van de CPC om de agressie te weerstaan.
Eenzaam, maar niet helemaal alleen
Het Chinese volk stond er vrijwel alleen voor. Groot-Brittannië was bereid tot concessies met Japan. In 1940 sloten de Britten zelfs de toevoerroute af die via de Birmaweg naar China leidde. Amerikaanse leningen waren karig en lieten lang op zich wachten. Gedurende een paar jaar leverde de Sovjet-Unie militaire en financiële hulp en stuurde adviseurs en piloten als vrijwilligers naar het Chinese strijdtoneel in het kader van een geheime overeenkomst met de KMT. Dat Wuhan in 1938 gedurende 10 maanden heldhaftig weerstand bood tegen de verpletterende en wrede Japanse bezetting, leverde China internationaal veel respect op.
Antifascistische en anti-imperialistische groepen zoals het China Campaign Committee (CCC) in Groot-Brittannië organiseerden de solidariteit met ‘het Madrid van het Oosten’. George Hardy, de organisator van de vakbondswerking in het CCC, gaf in heldere bewoordingen de betekenis hiervan aan. Hij zei: ‘Als we China nu helpen tegen de dreiging van het fascisme in het Verre Oosten, verdedigen we tegelijkertijd de bevolking van Europa tegen fascistische agressie, dat gaat de Britten direct aan.’
China zou zichzelf redden. Toen de vernietiging van de natie dreigde ontstond er een collectief nationaal bewustzijn. ‘China redden’ werd de opdracht. Toen Shanghai en andere kuststeden in de laatste maanden van 1937 vielen, vluchtten miljoenen getraumatiseerde vluchtelingen landinwaarts, zonder duidelijke bestemming en met weinig bezittingen. Er kwam een nooit geziene mensenstroom op gang die zowel de steden in het binnenland als de basissen van het Rode Leger overspoelde.
De hele bevolking moest deelnemen aan de oorlogsinspanningen. Iedereen leverde een bijdrage aan de medische zorgen en het sociaal welzijn, men ontfermde zich over de oorlogswezen. Er kwamen dekens en uniformen.
Het sterkst veranderde land door de Wereldoorlog
China was het land dat de grondigste veranderingen onderging door de oorlog – sociaal, cultureel, politiek. Klasse- en genderverhoudingen werden overhoop gehaald toen de verwesterde stadselites hun leven opnieuw begonnen op te bouwen in het semi-feodale achterland, waar stad en platteland zich met elkaar vermengden. Met massabijeenkomsten en campagnes probeerden zowel de Nationalistische KMT als de CPC (in de bevrijde gebieden) het nationale bewustzijn te verhogen. Dit was een ongekende mobilisatie en politisering van de bevolking. Er ontstond een nieuwe beweging: de popularisering van de Chinese cultuur. De mensen leerden vormen van volkscultuur kennen en transformeren, liederen en verhalen. Zo creëerden ze een moderne cultuur van verzet.
Het Verenigd Front dreigde af en toe te wankelen als de nationalisten een blokkade legden rond de gebieden met Rode Basissen. Onder druk van zijn linkervleugel hield Chiang echter toch stand in de uitputtingsoorlog tegen Japan. De leider van de KMT weigerde zich over te geven. De hoofdstad van China tijdens de oorlog, Chongqing, werd zeven jaar lang regelmatig gebombardeerd. Na 1941 raakten de Amerikaanse strijdkrachten bij de strijd betrokken en toen de toestroom van Amerikaanse hulp zorgde voor corruptie binnen de regering zette dat een domper op de weerbaarheid. De gebieden onder controle van de CPC kenden echter een uitbreiding. Van een bevolking van één miljoen met een leger van ongeveer 30.000 manschappen in 1937 gingen ze naar een bevolking van 100 miljoen en een leger van 900.000 in 1945.
Revolutionaire perspectieven
Mao smeedde nauwe banden tussen de partij, het leger en de plattelandsbevolking en zag verzet als integraal onderdeel van het revolutionaire proces, waarbij de nationale democratische beweging te zijner tijd zou veranderen in een sociale revolutie.
Een bondgenootschap van de VS, Groot-Brittannië en China versloeg Japan. De CPC kon profiteren van de rivaliteit tussen de imperialisten. De belofte van een nieuwe orde van vrede en gelijkheid onder de Verenigde Naties moest echter wijken voor de veranderende prioriteiten toen de VS en Groot-Brittannië vastbesloten bleken om ‘de Angelsaksische dominantie over het naoorlogse Azië te handhaven’. Het Chinese volk dat zo lang en zo hard gevochten had tegen het Japanse imperialisme was echter niet van plan zich door de VS te laten gijzelen. Onder de leiding van de CPC streden ze nu voor een onafhankelijke Volksrepubliek die er in 1949 kwam.
Het einde van de wereldoorlog maakte ook geen einde aan de oorlog in Oost-Azië. De Europese koloniale machten probeerden immers het gebied weer in hun greep te krijgen. Na een conflict van vier jaar accepteerden de Nederlanders een onafhankelijk Indonesië in 1949. De Fransen werden verslagen in Dien Bien Phu in 1954. Door de VS geleide troepen werden bestreden en tot staan gebracht in Korea. De door communisten geleide guerrillastrijd in Malaya (tegenwoordig een deel van Maleisië) hield aan tot in 1960. Mao zei in een interview door Edgar Snow in 1936 dat de revolutie in China een sleutelfactor was in de wereldrevolutie – als de revolutionairen de macht zouden veroveren, zouden volkeren van koloniale landen in opstand komen en zelf soortgelijke overwinningen behalen.
De imperialistische mogendheden verijdelden dit en creëerden de mythe dat de VS en Groot-Brittannië de wereld van het fascisme hadden verlost. De Verenigde Naties hebben hun rol nooit volledig waargemaakt. Hoewel er geen oorlog meer is geweest tussen grote landen, klampen de imperialistische mogendheden zich vast aan hun overheersing.
Lessen voor vandaag ‘en niet vergeten…de solidariteit’
Vandaag kent de wereldorde, net als in de vroege jaren dertig, een grote instabiliteit. En dit keer is het Israël dat een onvoorstelbare en ongebreidelde wreedheid aan de dag legt. Vanaf 1931 stond de internationale gemeenschap toe dat fascistische krachten de een na de ander opkwamen: dit is de geschiedenis waarover we moeten nadenken volgens China.
‘We kunnen de wereld van vandaag niet begrijpen zonder een correct besef van de opkomst van China – en we kunnen China niet begrijpen zonder inzicht in hoe China werd gevormd door de Tweede Wereldoorlog en in welke doorslaggevende rol China in die oorlog heeft gespeeld.’
Er wordt ons verteld dat China de wereld wil domineren en de VS verdringen – en dat we dus onze militaire kracht moeten vergroten en de buurlanden bewapenen. In werkelijkheid is het de VS die de wereldorde heeft laten vallen, iets waardoor de Verenigde Naties irrelevant zijn geworden terwijl we overal eindeloze oorlogen en ontwrichting zien. China is het dat met zijn duurzaam streven naar een vreedzame wereld, een erfenis van de grote offers in het verleden, nu naar voren komt. China wil dat de volkeren eindelijk de belofte van de overwinning in de Tweede Wereloorlog waarmaken: een nieuwe wereldorde met de VN als kern. Hierin ligt de diepe betekenis van de Victory Day herdenking in China.
Wat ik meeneem van 3 september is de boodschap van internationale solidariteit. De overwinning op het fascisme werd bereikt door vele van het soort daden gesteld door mensen zoals Norman Bethune en andere artsen, die de internationale brigades in Spanje hadden gesteund en zich vervolgens vrijwillig aanmeldden voor China. Er was een Friends Ambulance Unit die zo’n 300 leden telde, voornamelijk Britten, die in China opereerden. Er waren Chinese vissers die hielpen bij de redding van honderden Britse krijgsgevangenen die zouden zijn verdronken toen hun transportschip, de Lisbon Maru, door de Japanners tot zinken was gebracht. Duizenden Chinese koopvaardijschepen brachten vanuit de VS essentiële voorraden naar Groot-Brittannië en trotseerden de gevaren van het oorlogsgeweld op de Atlantische Oceaan.
China is het niet vergeten: zijn voortdurende oproep voor een ‘gedeelde toekomst voor de mensheid’ weerklinkt omdat die mensheid een gedeeld verleden heeft, dat van de wereldoorlog. Als we vandaag de dag de verspreiding van de terreur een halt willen toeroepen, moeten we samen putten uit die geest van internationalisme tijdens de Tweede Wereldoorlog, met zijn streven naar vrede en internationale samenwerking.
China and World War II: why should we remember? was een opiniestuk in The Morning Star van 26 september jl. De Nederlandse vertaling is van Dirk Nimmegeers
* Dr. Jenny Clegg is een Brits academicus, Chinadeskundige en vredesactivist. Ze doceerde Internationale Betrekkingen aan hogescholen in het noorden van Engeland en publiceerde ‘China’s Global Strategy’ bij Pluto Press (2009). Haar recentste boek is Storming the Heavens – Peasants and Revolution in China, 1925-1949 – de geschiedenis van China van 1925 tot 1949 vanuit een marxistisch perspectief (Manifesto Press 2025).
Dr. Clegg was een van de internationale vrienden die speciaal waren uitgenodigd om de herdenking van de 80e verjaardag van de overwinning van de verzetsoorlog van het Chinese volk tegen de Japanse agressie en de antifascistische wereldoorlog bij te wonen.
** De standpunten in opiniestukken zijn niet noodzakelijk identiek aan een redactionele lijn van ChinaSquare.be. De verantwoordelijkheid voor de inhoud ligt bij de auteur.
